Nhà Thủy Tạ (hay Thủy Tọa) là công trình duy nhất nằm sát mép hồ Hoàn Kiếm. Nhìn từ phía đông, Thủy Tạ như một con thuyền duyên dáng. Khi thành phố lên đèn, Thủy Tạ lấp lánh thu hút ánh mắt của người đi đường.
Sự ra đời của nhà Thủy Tạ xuất phát từ ý tưởng của Đốc lý Hà Nội Henri Virgitti (1/1/1934 - 10/11/1938) khi ông ta thấy cần thay ngôi nhà cũ bằng một ngôi nhà mới để hòa điệu với không gian hồ Gươm, nơi có đền Ngọc Sơn, tháp Bút. Mục đích xây nhà này là cho thuê để bán rượu, cà phê và vũ trường nên thành phố không bỏ tiền vẽ mẫu, xây dựng. Đốc lý Henri Virgitti đưa ra mô hình trọn gói, tức là trong hồ sơ tham gia dự thi và thầu phải có thiết kế, nếu hồ sơ của người dự thi được duyệt, họ sẽ phải bỏ tiền xây dựng. Quyền lợi của người trúng thầu là được khai thác trong thời gian dài.
Thành phố đã lập Hội đồng xét hồ sơ dự thi và thầu gồm 7 người. Chủ tịch Hội đồng là Đốc lý Henri Virgitti, các thành viên có Tổng đốc Hà Đông Hoàng Trọng Phu, cựu Tổng đốc Nguyễn Năng Quốc, ba Ủy viên Hội đồng thành phố gồm: Lesterlin, kỹ sư sở Công chính Đông Dương Lacollonge, bác sĩ Trần Văn Lai. Kiến trúc sư Francois Charles Lagisquet (1864 - 1936), Phó Đốc lý thành phố làm Thư ký. Dù vị trí kinh doanh đắc địa nhất Hà Nội nhưng số tiền đầu tư rất lớn nên chỉ có 3 người gửi hồ sơ dự thi và thầu. Hồ sơ của Nguyễn Huy Ái ở 51 phố Hàng Đào đáp ứng đủ các tiêu chí nên được hội đồng lựa chọn. Có một số tài liệu ghi, nhà thầu Hàn Ái ở phố Cầu Gỗ, như vậy không sai vì nhà phố Hàng Đào của ông Ái làm cửa hàng buôn bán nên ông sống ở phố Cầu Gỗ. Cái tên Hàn Ái do dân hàng phố đặt vì tính ông lạnh lùng, ít quan hệ với xung quanh. Nguyễn Huy Ái được quyền khai thác nhà Thủy Tạ trong 14 năm, từ 1936 đến năm 1950. Giai đoạn cuối năm 1946, đầu năm 1947, Hà Nội đã xảy ra giao tranh ác liệt giữa quân Pháp và Trung đoàn Thủ đô nên công việc kinh doanh bị đứt đoạn và ông đã khiếu nại với tòa đốc lý, yêu cầu cho thêm thời gian kinh doanh.
Công trình được thiết kế theo kiểu Á - Đông, khánh thành vào ngày 30/12/1936.
Theo bản thiết kế của kiến trúc sư Lagisquet, Nhà Thủy tạ được thiết kế theo kiểu Á - Đông, với mái cong cong và hệ thống cột trụ tròn thả chân xuống mặt hồ rất lãng mạn, nhưng lại phục vụ các dịch vụ kiểu Âu như bar, dancing, concert. Bên cạnh việc kinh doanh đồ uống và cho thuê thuyền, Nhà Thuỷ tạ nổi tiếng hơn về các hoạt động như khiêu vũ, hoà nhạc vào các buổi tối.
Khi nhà Thủy Tạ đưa vào sử dụng, nơi đây trở thành quán bar sang trọng thu hút giới nhà giàu và dân chơi. Thủy Tạ còn là nơi người mẫu Trần Văn Chức (chuyên mặc trang phục của hiệu may Phan Đồng Giang ở phố Hàng Ngang để quảng cáo) ngồi uống cà phê và trình diễn vào ngày Chủ nhật. Tài tử Ngọc Bảo từng chia sẻ, ông đã từng chạy theo mốt thời thượng khi đó bằng việc đến quán uống cà phê, hút thuốc lá thơm để các bóng hồng biết “ta không phải là thanh niên lạc hậu”. Năm 1948, tại đây xảy ra 1 vụ nổ nhỏ trên sàn nhảy nhưng không ai bị thương.
Nhà Thủy Tạ trở thành quán bar và vũ trường nổi tiếng Hà Nội trong thời gian Pháp tạm chiếm. Chơi nhạc ở đây là các ban nhạc của Philippines, Nga… sau đó là ban nhạc Lúa Vàng của nhạc sỹ Hoàng Trọng. Hết hợp đồng với nhà thầu Hàn Ái, Thủy Tạ do chính quyền thành phố quản lý và nó tiếp tục là sàn nhảy.
Sau năm 1954, công trình này được khai thác làm nhà hàng. Tầng hai được lợp mái ngói và thêm cửa kính. Tầng một vẫn để ngỏ cửa ra vào và các khung cửa sổ. Đặc biệt, phần hàng hiên là nơi hấp dẫn nhất đối với du khách ngồi thưởng ngoạn ngay sát mặt hồ.
Toàn bộ kiến trúc Nhà hàng Thủy Tạ thể hiện nét đẹp Việt Nam xưa, gợi nhớ các câu chuyện cổ tích của Hà Nội. Đây là nơi du khách thích thú đắm mình trong khung cảnh êm đềm, khoáng đạt ngay giữa lòng một Hà Nội nhộn nhịp và đổi thay từng ngày.
Hiện nay, Nhà Hàng Thủy tạ vẫn đẹp lung linh bên hồ Gươm trong mắt người dân Hà Nội và du khách. Trải qua gần 100 năm, Nhà Thuỷ tạ vẫn là một trong các công trình kiến trúc ấn tượng bên Hồ Gươm, là hình ảnh quen thuộc của người Hà Nội cũng như rất nhiều du khách. Người Hà Nội hoặc những ai từng thăm Hồ Gươm đều lưu lại những kỉ niệm khó quên về Nhà Thuỷ tạ với vị kem ngọt ngào trong khung cảnh lãng mạn bên Nhà Thuỷ Tạ./.
